Een circulaire economie draait om het behoud van grondstoffen, met een positieve milieu-impact, mogelijk gemaakt door hernieuwbare energie. Dat is niet alleen wenselijk, het is economisch noodzakelijk.
De afgelopen jaren is het domein van duurzaamheid en circulariteit steeds meer geclaimd door de compliancewereld. Zwart-wit gesteld, en met respect voor uitzonderingen, vormde wet- en regelgeving – met name uit Brussel – voor veel bedrijven de enige reden om in beweging te komen. Vaak was dat niet meer dan het noodzakelijke minimum. Daarna volgden commerciële motieven (“hoe kan ik mij onderscheiden?”) en soms strategische belangen, zoals zorgen over grondstofzekerheid in Europa. In werkelijkheid kent dit speelveld uiteraard meer nuance.
De invoering van de Corporate Sustainability Reporting Directive (CSRD) legde een zware administratieve last op bedrijven, wat leidde tot maatschappelijke weerstand. Dat sentiment vond zijn weg naar de Europese politiek en resulteerde in het zogenoemde Omnibus-pakket: uitstel en afzwakking van de CSRD. Daarmee vervalt voor veel bedrijven de compliance-reden om met duurzaamheid en circulariteit aan de slag te gaan. Business as usual?
Dat zou desastreus zijn.
Want onder die weerstand tegen bureaucratie schuilt een fundamenteler motief voor het Omnibus-pakket: het behoud van de Europese concurrentiekracht. Europa is structureel te afhankelijk geworden van andere werelddelen – voor materialen, energie, productiecapaciteit, data, en zelfs arbeid. Die afhankelijkheid tast onze strategische autonomie aan. Europa leeft op reserves – financieel, materieel, maar ook op het vlak van innovatie en creativiteit.
Intussen staan we aan de vooravond van twee majeure investeringsprogramma’s: één als antwoord op het Draghi-rapport, het andere gedreven door geopolitieke spanningen en de oorlog in Oekraïne. Europa zal zijn autonomie moeten herwinnen, en uit eigen kracht opnieuw partnerschappen moeten aangaan. En dat vereist dat een aanzienlijk deel van productie en waardecreatie weer binnen de EU plaatsvindt.
Dat is precies waar de pijn zit: een van de voorwaarden voor Europese investeringsprogramma’s is namelijk ‘sourced and made in Europe’. Begrijpelijk én noodzakelijk. Maar daarmee rijst ook de vraag: hoe garanderen we onze grondstoffenvoorziening?
De afhankelijkheid van Europa voor grondstoffenimport bedraagt – afhankelijk van het materiaaltype – vaak tussen de 60 en 90 procent. Een studie die Koese, Parzer, Sprecher en Kleijn in januari van dit jaar publiceerden, schetst een plaatje waarin we zelfs met de zelfredzaamheidsdoelstellingen van de Europese Unie met betrekking tot kritieke grondstoffen alleen voor koper en lithium de komende jaren minimaal 50% zelf winnen. Voor de rest moeten we dus buiten de grenzen van ons continent winkelen. Zelfs als grondstoffen fysiek beschikbaar zijn, zijn ze dat geopolitiek vaak niet (meer). Feedstockzekerheid is dan ook cruciaal voor een succesvolle re-industrialisatie van Europa.
De urgentie van een circulaire economie ligt dus niet (meer) bij compliance, maar bij economische en geopolitieke noodzaak. De beschikbaarheid van materialen moeten we waar mogelijk ook uit eigen kring halen – door herwinning, hergebruik en slimme (her)ontwerpen.
Dat begint met passieve recycling: materialen uit afgedankte producten zo goed mogelijk benutten. Maar dat is niet genoeg. We moeten evolueren naar actieve recycling: producten ontwerpen met het oog op hergebruik, demontage en materiaalbehoud. Alleen dan houden we kwaliteit én waarde in de Europese kringloop.
Kan materiaalherwinning de import volledig vervangen? Nee – zeker niet op korte termijn. Maar het aandeel circulaire grondstoffen kan en móet substantieel omhoog. Zo werd in 2022 (dat zijn helaas de meest recente cijfers) in Europa 41% van plastic verpakkingen gerecycled, een toename van 10% in 10 jaar tijd (Industry Intelligence, 2024). In hetzelfde jaar wisten we in Europa iets meer dan 70% van het papier dat we gebruiken te recyclen ligt de doelstelling voor 2030 op 76% (CEPI, 2024). Over de gehele Europese Unie gezien had in 2023 11,8% van alle gebruikte materialen een gerecyclede oorsprong (Eurostat).
Dat aandeel ligt ondanks verwoede pogingen van recyclers, wetgevers en producenten van eindproducten nog ver onder het potentieel. De afwezigheid van economische noodzaak heeft echte innovatie in recycling tot nu toe belemmerd. Daar komt bij: circulaire oplossingen worden vaak afgerekend op kortetermijnimpact, terwijl de ontwikkeling van primaire materialen wél op lange termijn wordt gefinancierd en gefaciliteerd.
Daarom is het essentieel dat we werk maken van een goed functionerend systeem voor materiaalintelligentie, zoals het dynamische digitale productpaspoort. Dit biedt inzicht in samenstelling, herkomst en verwerking van producten – cruciaal voor hoogwaardige herwinning. Gelukkig zijn voorlopers hiermee al aan de slag en is de Europese Commissie via de ESPR-wetgeving bezig dit breder te verankeren. Maar laten we de valkuil van overmatige bureaucratie vermijden: het doel is innovatie en effectiviteit, niet vinkjes zetten.
Europa moet zo snel mogelijk haar strategische autonomie hervinden – en dat vraagt om een hernieuwde, veerkrachtige industrie. De kennis en technologie zijn er. Wat nu nodig is: de wil en samenwerking. En dat vergt een goed afgestemde mix aan sectoren: van mijnbouw tot recycling, van landbouw tot hightech assemblage.
Zoals Pieter Hasekamp (FD, 29-3) en Ingrid Thijssen (31-3) recent aanstipten, vraagt de toekomst van Europa om een holistische benadering van industriële strategie. Juist de ogenschijnlijk onaantrekkelijke schakels – retourlogistiek, demontage, refurbishment, urban mining – zijn cruciaal. Vergelijk het met een Zwitsers horloge: als één tandwieltje ontbreekt, staat het stil.
Laat ons de circulaire economie eindelijk beschouwen als wat het werkelijk is: geen morele plicht, maar een historische kans. Een hefboom voor strategische autonomie, veiligheid, innovatie en welvaart.